بیگ بنگ: تلسکوپ فضایی هابل که در آستانه ۲۵ سالگی فعالیت خود در مدار زمین، ثبت ژرف‌ترین تصاویر عالم را در کارنامه خود دارد، حالا تصویر جالب توجهی از یک خوشه کهکشانی را منتشر کرده است. هر کس اولین بار به این عکس نگاه کند بی‌اختیار یک چهره خندان در وسط تصویر، توجهش را جلب می‌کند. لابد کنجکاو شده‌اید بدانید اجزای این چهره خندان را چه چیزهایی در عالم واقع ساخته‌اند؟
کهکشان ها جزیره هایی از میلیاردها ستاره هستند. ستاره هایی که هر یک ممکن است به اندازه خورشید یا ده ها و صدها برابر آن بزرگ و درخشان باشند. به عبارت دیگر، ستارگان و سیاره هایی که به دور آنها می گردند رها در بیکرانه هستی نیستند و در قالب مجموعه هایی مارپیچی، بیضوی یا نامنظم به نام کهکشان سامان پیدا کرده اند. در واقع تجمع ستارگان و گازهای پدیدآورنده آنها در سحابی هاست که کهکشان ها را تشکیل می دهد. در عالم ما میلیون ها کهکشان وجود دارد و خورشید، ستاره هستی بخش ما، یکی از ۲۰۰ میلیارد ستاره کهکشان ماست که راه شیری نام دارد. چند کهکشان مجاور با یکدیگر یک گروه کهکشانی را می سازند و چند گروه کهکشانی مجاور یک خوشه کهکشانی را تشکیل می دهند. حال نقاط روشنی که در این تصویر دیده می شود در حقیقت کهکشان هایی است متعلق به یک خوشه کهکشانی میلیون ها سال نوری دورتر از ما. آن دو نقطه روشنی که چشم ها را ساخته اند، در واقع دو کهکشان پرنورتر از این خوشه کهکشانی هستند که هر یک میلیاردها ستاره را در دل خود جای داده اند.
اما ببینیم خط منحنی نور که در تصویر شبیه صورت و لبخند ثبت شده است، چیست؟ حدود یک قرن پیش آلبرت اینشتین، فیزیکدان نامدار قرن بیستم، در نظریه معروفش به نام نسبیت عام این موضوع را از نظر تئوری مطرح کرد که نور هنگام گذر از کنار اجرام بسیار پرجرم دچار خمیدگی می شود. این موضوع چند سال بعد در جریان رصد یک کسوف عملا آزمایش و صحت آن از نظر تجربی تائید شد. امروزه اخترشناسان می دانند کهکشان ها که متشکل از میلیاردها ستاره هستند و در نتیجه جرم بسیار زیادی دارند می توانند مثل یک عدسی بسیار بزرگ عمل کنند؛ یعنی همان طور که عدسی مسیر گذر نور را از راستای مستقیم منحرف می کند، این کهکشان های دوردست نیز می توانند نور اجرام بسیار دورتر در فضا را که از کنار آنها می گذرند، خم کرده و به سمت دیگر منحرف کنند. به این ترتیب، همانند نوری که از عدسی گذر می کند و کانونی و تقویت می شود، این نورهای بسیار ضعیفِ رسیده از دوردست های کیهان نیز هنگام گذر از کنار این کهکشان ها گویی از یک عدسی می گذرند و تقویت می شوند و جزئیات بیشتری نمایان می کند. ما این وضع را از زمین با تلسکوپ های بسیار قوی بزرگ ترین رصدخانه ها می توانیم شاهد باشیم و ثبت کنیم. این پدیده را در علم اخترفیزیک «اثر گرانشی» می خوانند. اخترشناسان از عدسی های گرانشی برای یافتن اجرام بسیار دوردست کیهان استفاده می کنند. بیشتر این اجرام، خوشه های کهکشانی بسیار دوردستی هستند که میلیاردها سال نوری از کهکشان ما فاصله دارند.
حالا اگر بخواهیم با نگاه ژرف تری این تصویر زیبا را نگاه کنیم، باید بگوییم که شکلک ظاهر شده در این عکس به کمک لنزهای گرانشی ایجاد شده است. دو عدد چشم این شکلک در واقع دو کهکشان به نام های SDSSCGB ۸۸۴۲.۳ و SDSSCGB ۸۸۴۲.۴ هستند و آژانس فضایی اروپا در مورد کمان های ایجاد شده در اطراف این کهکشان ها می گوید که آنها بنا بر اثر «عدسی گرانشی قوی» ایجاد شده اند. به بیان دیگر، خوش اقبالی ما موجب شده به طور تصادفی موقعیت کهکشان ما در عالم بی انتها و منبع نوری که تحت تاثیر گرانش کهکشان قرار گرفته در یک مسیر واقع شوند تا چنین تصویری از ژرفای کیهان برای ما مشاهده پذیر شود.
کاظم کوکرم – مدرس نجوم
سایت علمی بیگ بنگ / اطلاعات بیشتر: spacetelescope