ایران اکازیون:داده‌های تلسکوپ بسیار بزرگ(VLT) در رصدخانه جنوبی اروپا، نشانه‌های واضحی از تشکیل یک سامانۀ سیاره‌ای را آشکار ساخت. ستارۀ جوان “ای‌بی ارابه‌ران”(AB Aurigae) با قرصی انبوه از گاز و غبار احاطه شده که در آن یک ساختار “مارپیچی” وجود دارد که می‌تواند نشان‌دهندۀ حضور یک سیارۀ در حال تشکیل باشد. این ویژگیِ دیده شده می‌تواند نخستین شواهد سرراست از به تولد یک سیارۀ نوزاد باشد.
آنتونی بوکالتی، سرپرست این پژوهش از دانشگاه پی‌اس‌ال فرانسه می‌گوید: «هزاران سیاره فراخورشیدی تاکنون شناسایی شده‌اند، اما دانش ما از چگونگی پیدایش آنها اندک است.» اخترشناسان می‌دانند که سیاره‌ها در قرص‌های پرغبار پیرامون ستارگان جوانی مانند ای‌بی ارابه‌ران، و با انباشته و توده شدن گاز و غبار در آنها ساخته می‌شوند. این یافته‌های جدید سرنخ‌هایی کلیدی برای شناخت بهتر این فرآیند، به دانشمندان می‌دهد.
بوکالتی می‌گوید: «ما نیاز داریم سامانه‌های بسیار جوان را رصد کنیم تا بتوانیم واقعا لحظه‌ای که سیاره‌ها دارند پدید می‌آیند را ثبت کنیم.» ولی اخترشناسان تاکنون نتوانسته بودند تصاویری به اندازۀ کافی دقیق و ژرف از این قرص‌های جوان بگیرند تا چنین “پیچشی” از نحوۀ ساخته شدن یک “سیاره نوزاد” را مشاهده نماییم. زوم به این ستاره را در ویدئوی زیر مشاهده کنید:
در این تصاویر جدید، مارپیچ خیره‌کننده‌ای از گاز و غبار را در اطراف “ای‌بی ارابه‌ران” می‌بینیم، ستاره‌ای که ۵۲۰ سال نوری از زمین فاصله دارد و در راستای صورت فلکی ارابه‌ران جای دارد. مارپیچ‌هایی از این دست نشانۀ وجود سیاره‌های تازه متولد شده هستند که به گازها “لگد” می‌زنند و به گفتۀ “امانوئل دی فولکو” از آزمایشگاه اخترفیزیک بوردو (ال‌ای‌بی) در فرانسه: «آشفتگی‌هایی به شکل یک موج در قرص پدید می‌آورند، چیزی مانند ردی که پشت ِ یک قایق روی دریاچه باقی می‌ماند.» با گردش سیاره به دور ستاره مرکزی، این موج هم شکل یک بازوی مارپیچی را به خود می‌گیرد.
“پیچش” بسیار روشن زردرنگ که نزدیک مرکزِ این عکس تازه‌ی ای‌بی ارابه‌ران دیده شده و فاصله‌ای هم‌ارز نپتون تا خورشید با ستاره‌ی مرکزی دارد، یکی از همین جاهای آشفته است که به باور گروه اخترشناسان، سیاره‌ای دارد در آن به دنیا می‌آید.
چند سال پیش هم آرایه تلسکوپ میلی‌متری بزرگ آتاکاما(ALMA) رصدهایی از این سامانه انجام داده بود که نخستین نشانه‌های فرآیندِ در دستِ انجامِ سیاره‌زایی را در آن نشان می‌داد. دانشمندان در عکس‌های آلما دو بازوی مارپیچی از گاز را نزدیک ستاره، در بخش درونی قرص یافتند. سپس در سال ۲۰۱۹ و اوایل ۲۰۲۰، بوکالتی و گروهی از اخترشناسان از فرانسه، تایوان، آمریکا و بلژیک برنامه‌ای ریختند تا با دستگاه اسفیر(SPHERE) در تلسکوپ وی‌ال‌تی تصویر دقیق‌تری از این ستاره بگیرند. تصاویر دستگاه اسفیر عمیق‌ترین نماهایی است که تاکنون از این سامانه ثبت شده است.
اخترشناسان با بهره از سامانۀ نیرومند تصویربرداری اسفیر توانستند نورهای کم‌جان‌تری که از دانه‌های کوچک غبار می‌آمد و پرتوهایی که از قرص درونی منتشر می‌شد را ببینند. آنها وجود بازوهای مارپیچی که نخستین‌بار آلما دیده بود را تایید کردند و یک ساختار شگفت‌انگیز دیگر را هم در آن دیدند، یک “پیچش” که نشان می‌داد سیاره‌ای آنجا دارد درون قرص ساخته می‌شود.
محقق “آنه دوتری” می‌گوید: «این پیچش در برخی از مدل‌های نظریِ سیاره‌زایی پیش‌بینی شده بود. این پیچش نمایانگر نقطۀ پیوند دو مارپیچ است- مارپیچی که دارد رو به درون مدار سیاره می‌آید، و مارپیچی که دارد رو به بیرون گسترده می‌شود و هر دو دارند در نقطۀ شکل‌گیری سیاره به هم می‌پیوندند. این دو مارپیچ به گاز و غبار اجازه می‌دهند تا از قرص به سیاره، افزوده شده و باعث رشد آن شود.»
بوکالتی امیدوار است تلسکوپ ۳۹ متری آیندۀ رصدخانه جنوبی اروپا با نام “تلسکوپ فوق بزرگ” (ELT) به آنها کمک کند تا بتوانند چگونگی دینامیک گاز در پیدایش سیاره‌ها را به طور مستقیم و دقیق‌تری ببینند. جزئیات بیشتر این پژوهش در نشریۀ Astronomy & Astrophysics منتشر شده است.
