ایران اکازیون:خورشید در نقطه انقلاب تابستانی امروز نقطه آغاز فصل گرم برای اهالی نیمکره شمالی زمین قرار است، به نقطه انقلاب تابستانی برسد و بعد رسما فصل تابستان آغاز می‌شود، این در حالی است که در همین زمان برای اهالی نیمکره جنوبی انقلاب زمستانی است و در واقع بلندترین شب سال، شب یلدا است.
انقلاب تابستانی نیمکره شمالی
در شرایطی که ما در ایران در زمان رسیدن خورشید به نقطه انقلاب تابستانی در آغاز فصل گرم تابستان قرار داریم، در کشور برزیل، تماشاگران و فوتبالیست‌هایی که از کشورهای نیمکره شمالی زمین به آنجا سفر کرده‌اند، آب و هوایی شبیه روزهای پایانی آذر و ابتدای دی را در این کشور تجربه می‌کنند، هرچند آب و هوای بیشتر شهرهای برزیل شبیه شهرهای جنوبی ایران است و خیلی سرد نیست. با این شرایط، ایرانیان حاضر در برزیل می‌توانند شب ۳۱ خرداد، یلدا را در برزیل جشن بگیرند! فراموش نکنید اگر زاویه چرخش زمین به دور خودش ۲۳.۵ درجه انحراف نداشت، فوتبالیستی که از شهر تهران با عرض جغرافیایی ۳۵ درجه شمالی به شهری در برزیل با عرض جغرافیایی ۳۵ درجه جنوبی سفر می‌کند، با وضعیت آب و هوایی یکسانی مواجه می‌شود.
نقطه اعتدال بهاری را نیز داریم که روز اول فروردین بوده و فصل بهار آغاز می شود از این لحظه به بعد بمرور زمان طول روز بلند وطول شب کوتاه تر می شود، در واقع محل برخورد خط استوای آسمان و دایره‌البروج* است. درست در مقابل نقطه اعتدال بهاری، در سوی دیگر کره آسمان نقطه اعتدال پاییزی را داریم که خورشید هر سال سی و یکم شهریور یا اول مهر به آن می‌رسد. اینجا نیز طول مدت شبانه روز، شرایط دمایی و بسیاری از شاخص‌های دیگر نجومی وضع مشابهی با روز اعتدال بهاری دارد. زیرا باز هم وقتی خورشید روی نقطه اعتدال بهاری قرار گرفته، از دو قطب شمال و جنوب آسمان فاصله یکسانی گرفته است.
از طرف دیگر درست مقابل نقطه انقلاب تابستانی، نقطه انقلاب زمستانی را در کره آسمان داریم که هر سال خورشید در سی‌ام آذر یا اول دی به آن نقطه می‌رسد. از آنجا که در این زمان خورشید بیشتر از هر زمان دیگری در طول سال در نیمکره جنوبی آسمان پیشروی کرده است، برای ساکنان نیمکره شمالی زمین، طول روز به کوتاه‌ترین حد ممکن می‌رسد و طول شب به بیشترین مقدار افزایش می‌یابد. از این زمان به بعد است که زمستان برای ما در نیمکره شمالی زمین آغاز می‌شود. شب یلدا درست در همین زمان واقع شده است، اما جالب است توجه داشته باشیم همان هنگام که خورشید در اول دی به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد، مردم ساکن در نیمکره جنوبی زمین و در کشورهایی مثل برزیل، آفریقای جنوبی و استرالیا در آستانه فصل گرم تابستان قرار گرفته‌اند.
آیا در تابستان زمین به خورشید نزدیک تر است؟
بیشتر مردم فکر می‌کنند در تابستان زمین به خورشید نزدیک‌تر است و از این رو علت گرم و سرد شدن هوا در طول سال را به دور و نزدیک شدن زمین از خورشید نسبت می‌دهند. این فرض می‌توانست وقتی صحیح باشد که در فصل تابستان تمام قاره‌های زمین تابستان را تجربه کند. می‌دانید که وقتی ما در ایران که در نیم‌کره‌ی شمالی زمین ساکن هستیم فصل تابستان را سپری می‌کنیم، مردم نیم‌کره‌ی جنوبی زمین مثل ساکنان کشورهای استرالیا و برزیل و آفریقای جنوبی، فصل زمستان را تجربه می‌کنند و برعکس وقتی زمستان به ایران می‌رسد آن‌ها طعم گرمای تابستان را می‌چشند. بنابراین وقتی این پرسش را مطرح می‌کنیم که «آیا در تابستان زمین به خورشید نزدیک‌تر است؟» باید مشخص کنیم منظورمان تابستان نیم‌کره‌ی شمالی است یا جنوبی!
نکته‌ی جالب اینجا است که در حال حاضر زمین در تابستان‌های نیم‌کره‌ی شمالی از خورشید دورتر و در زمستان‌های نیم‌کره‌ی شمالی به خورشید نزدیک‌تر است!! به عبارت دیگر شاید صحیح‌تر باشد که بگوییم در روزگار ما، وقتی نوبت تابستان نیم‌کره‌ی جنوبی زمین می‌رسد، زمین به خورشید نزدیک‌تر می‌شود. مثلاً امسال زمین در روز ۱۵ تیر به دورترین فاصله از خورشید خواهد رسید و در این حالت ۱۵۲۰۹۲۴۲۵ کیلومتر از خورشید فاصله گرفت. در حالی‌که در ۱۳ دی در نزدیک‌ترین فاصله از خورشید قرار گرفت و در این زمان فاصله‌اش به ۱۴۷۰۹۸۱۶۱ کیلومتری از خورشید رسید.
پس می‌بینید آن‌چه باعث تفاوت فصول می‌شود ارتباطی با دوری و نزدیکی از خورشید ندارد. علت پیدایش فصول بر می‌گردد به انحراف محور قطبین زمین از راستای قائم که حدود ۲۳/۵ درجه است و سبب می‌شود که در گردش زمین به دور خورشید در طول یک سال، تغییر زاویه‌ای در تابش خورشید نسبت به مناطق مختلف زمین به وجود بیاید. همین موجب به وجود آمدن تفاوت دمایی و تفاوت در میزان بارش باران و نهایتاً دگرگونی فصل‌ها می‌شود.
*خورشید هر سال، مسیر ثابتی را از دید ما در روی زمین می‌پیماید که به آن مسیر دایره‌البروج می‌گویند. به بیان بهتر اگر زمین به صورت صاف و قائم در فضا به دور خودش می‌چرخید، استوا و دایره‌البروج زاویه‌ای بینشان تشکیل نمی‌شد و روی هم مماس می‌شدند. البته اتفاق بدی که در این حالت می‌افتاد این بود که فصل‌ها تشکیل نمی‌شدند و هر منطقه‌ای روی زمین در تمام طول سال تغییری در وضعیت آب و هوایی‌اش ایجاد نمی‌شد. بی‌شک در این حالت مسیر تحول و پیدایش حیات روی زمین خط دیگری را می‌پیمود و با شرایط امروز متفاوت بود.
کاظم کوکرم/ مدرس نجوم رصدی
